Een pleidooi voor helder denken
Ik zet radio 1 op onder de afwas en val in een item waarin Jeroen de Ridder van de Jonge Akademie pleit dat universitair studenten hun kritisch denkvermogen leren ontwikkelen. Naast vakinhoudelijke kennis moeten zij leren argumenteren, filosoferen en politiek en ethiek begrijpen. Ik word er blij van. In onze westerse samenleving is een onderstroom die vraagt om meer diepgang en reflectie als tegenbeweging tegen snelle conclusies op basis van cijfers. In mijn praktijk merk ik de behoefte van mensen om helder te kunnen denken. Kennis over ons denken is daarbij heel nuttig, want hoe dat werkt, gaat soms tegen onze intuïtie in.
Nobelprijswinnaar Daniel Kahneman heeft het denken onderzocht. Deze zomer las ik zijn boek ‘Ons feilbare denken – Thinking fast and slow’ (2011). Heel interessant! Dit is kennis die de studenten moeten vernemen voor hun kritisch denkvermogen. Kahneman onderscheidt twee systemen.
Het bewuste denken is het langzame denken (systeem 2), het analyseren. Omdat dat energie kost, zetten we het niet gauw in. We laten ons leiden door het snelle denken (systeem 1). Dat is instinctief, ziet simpele verbanden tussen dingen en gaat uit van het eigen referentiekader. Hier hebben we geen erg in, het gaat onbewust en we overschatten ons rationele karakter. Een vraag van Kahneman om dit te illustreren: ‘Hoeveel dieren van elke soort nam Mozes mee op zijn ark?’ Twee. Maar dat is onjuist. Systeem 1 ging direct aan de slag met het eerste gegeven en concludeerde ‘twee’. Maar het is natuurlijk de ark van Noach en niet van Mozes.
Ook relevant voor universitair studenten, en bijvoorbeeld makers van beleid, is het WYSIATI-principe (Kahneman): ‘what you see is all there is’. Dit gaat erover dat we conclusies trekken op basis van de gegevens die we hebben, maar die hoeven niet compleet te zijn. Bijvoorbeeld: een besluit nemen op basis van een goed rapport van een enkele adviseur zonder te beseffen hoe weinig informatie je eigenlijk hebt.
Weten dat we ons bewuste denkvermogen overschatten, is het begin. En dan kunnen we denkgereedschap gebruiken om helder te denken. Met inzichten van onder meer Kahneman, Ap Dijksterhuis en technieken van Heartmath en Deep Democracy help ik helder denken. Bijvoorbeeld bij het nemen van een besluit zorg je ervoor dat je alle relevante informatie hebt, dat je je vraag helder hebt en dan activeer je het onbewuste. Dit kan met de techniek ‘Freeze Frame’ van Heartmath. Het is de aloude wijsheid ‘slaap er een nachtje over’ in een praktische techniek. Zo ben je de regisseur van je denkproces. Je laat systeem 1 en 2 samenwerken.
In het nieuwsitem op radio 1 verwoordt politicus Gijs van Dijk hoe waardevol het is dat hij geleerd heeft om kritisch te blijven nadenken. Hij houdt zich scherp door voordat hij reageert op een vraag van een journalist of op een tweet eerst even te denken ‘wat vind ik hiervan’? En bij besluitvorming zoekt hij actief andersdenkenden op om een bredere basis te hebben voor het besluit.
Zo eenvoudig kan het zijn.
Helder denken kan je leren en cultiveren. Een must voor de beslissers van de toekomst en nu.
Meer korte informatie over de inhoud van Kahnemans boek ‘Ons onfeilbare denken’: